<p class="ql-block">四合院沿革考</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">一、肇始期:形制之濫觴</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 洪荒之世,先民宅黃河流域,肇啟農(nóng)耕。七千至八千年前,居舍多為半穴居,形圓而不規(guī)則,廣約六至八丈。及仰韶之時(約四千八百年至六千七百年前),方屋漸興,代圓而居,面擴至二十許平方,此乃建筑平面由圓入方之濫觴也 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 仰韶晚期,村落中樞始現(xiàn)前后左右分間之屋。渭水上游秦安大地灣遺址之“原始殿堂”,為多空間復(fù)合體,主室橫列,雙柱對峙,成中軸對稱之勢;中設(shè)火塘,是為聚落公共之“堂”,堂后有室,左右為“旁”“夾”,“中軸對稱、前堂后室、左右兩廂”之格局初成 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四千年前銅石并用之世,院落初現(xiàn),本為屋間空隙。至西周,院落與單體建筑相契,四合院形制初具。陜西岐山風(fēng)雛村遺址,中軸線貫串影壁、大門、庭院、前堂、后室,東西列廂房,單體建筑向群體建筑之演化已成定局 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 春秋以降,封建肇興,士大夫與商賈之需,促四合院規(guī)范定型?!秲x禮》載其時宅制:大門三間,中為門,左右為“塾”,內(nèi)為庭院,上為“堂”,以居處、宴賓、行禮;堂左右為“廂”,堂后為“室”,此即“寢”之原型,為后世四合院之圭臬 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">二、演進期:規(guī)制之漸豐</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 漢時,四合院風(fēng)格由簡入繁,左右對稱格局益明,抬梁、穿斗、井干諸木構(gòu)并舉,磚墻與翹檐始用,且重天人合一,善借自然。成都出土東漢畫像磚所繪四合院,狀若“田”字,西門臨前院,后院三楹單檐,庭有白鶴翩躚,側(cè)立闕樓以瞭望防御,形制已趨豐富。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 魏晉南北朝,四合院為民居主流,設(shè)計愈繁。敦煌壁畫繪其風(fēng)貌:院落分前后,前狹后闊,外院環(huán)廡房,后院中起二層三楹樓閣,主人踞下,仆役行禮,側(cè)設(shè)馬廄,生活氣息盎然。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 隋唐盛世,經(jīng)濟勃興,宅第設(shè)計日臻繁復(fù),然四合院仍為主流。其布局中軸線明晰,左右對稱,據(jù)唐三彩模型推之,院落沿軸設(shè)大門、影壁,繼以一進或二進院,皆有正房、廂房,三進者則有后罩房,與后世形制幾無二致。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 宋代,連廊始興,聯(lián)綴諸宅,遮陽避雨?!肚迕魃虾訄D》《千里江山圖》皆繪四合院之貌,前堂后室多以廊連,成“工”字平面,此制為元代所承襲。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">三、鼎盛期:格局之定格</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 元代定都大都,規(guī)畫城郭,胡同棋布,為四合院勃興奠基?!段鼋蛑尽份d:“大街制,自南至北謂之經(jīng),自東至西謂之緯,大街二十四步闊,三百八十四火巷,二十九街通?!薄敖滞ā奔春g距五十步,其間劃宅基,四合院遂規(guī)?;⒅剖交l(fā)展,占地多為八畝,方方正正,格局統(tǒng)一 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 明滅元后,因元大都之基改建都城,永樂遷都后大興土木,王府宅第林立,四合院更盛。其時工字廊漸廢,庭院益寬;磚瓦燒造技術(shù)精進,硬山頂普及;等級制度森嚴(yán),洪武二十六年定規(guī):官員宅不得歇山轉(zhuǎn)角、重檐重拱,庶民舍不過三間五架,禁用斗拱、色彩,四合院規(guī)制益嚴(yán) 。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 清承明制,滿漢分住,內(nèi)城為八旗駐地,漢民徙外城。滿人雅好四合院,權(quán)貴翻新改造,增建花園,規(guī)模日宏,三進、五進乃至多進院落迭出,和珅宅第竟達十三進之多。外城商賈云集,融鄉(xiāng)土建筑特色于四合院,更促其繁榮。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">四、近現(xiàn)代之變:存續(xù)之跌宕</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 民國初,官僚云集北京,四合院價漲,新宅迭建,質(zhì)量與規(guī)模日升。建筑風(fēng)格中西交融,或外觀守傳統(tǒng),內(nèi)構(gòu)與功能革新;或外呈西式,內(nèi)保四合院空間布局。封建桎梏瓦解后,突破一院一戶之制,多戶聚居模式興起,如泰安里四合院,六棟回字形二層建筑列陣,中設(shè)內(nèi)巷,圍天井建回廊,頗具時代風(fēng)貌。石屏壩心王氏宅院,中西合璧,門樓嵌“稼廬”石匾,三進院落中,后院設(shè)羅馬柱、券拱門、鐵藝花窗,為民國風(fēng)格之典范。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 抗戰(zhàn)爆發(fā),官僚南遷,諸多四合院閑置荒廢。新中國成立之初,民智未開,保護不力,拆建隨意。唐山大地震后,災(zāi)民涌入,四合院被分割改造,單間剖為小室,倒座、耳房悉作居所,外墻搭“抗震棚”,院落縮為狹巷,軸線崩解,磚雕、木雕、石刻、彩繪多有損毀,遂向“大雜院”沉淪,風(fēng)貌大改。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p> <p class="ql-block">四合院之思</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 中庸之道,乃儒家之核心,以“過猶不及”“和而不同”為精髓,流傳華夏數(shù)千年,功過皆存,影響深遠;四合院體現(xiàn)農(nóng)家思想,不求開疆拓土,重在固守自律。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">一、中庸之道之深遠影響:平衡智慧與保守弊端</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 積極層面:奠定社會秩序之平衡根基,遵循“禮之用,和為貴”之倫理,塑造國人謙和隱忍、統(tǒng)籌兼顧的處事智慧,成為家道和睦、社群和諧之文化紐帶。其“修身齊家治國平天下”之進階思路,蘊含積極入世之擔(dān)當(dāng),為個體價值之實現(xiàn)設(shè)定道德規(guī)范。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 保守弊端:過度執(zhí)著中庸,易陷入“求穩(wěn)避險”之思維定式,排斥“逾矩”“越界”之突破性行為。此風(fēng)氣與儒家“君君臣臣父父子子”之等級秩序緊密交織,形成“不違祖制、不冒風(fēng)險”之群體心理,為創(chuàng)新之念、抗?fàn)幹驹O(shè)置隱性障礙,與亮劍精神所倡導(dǎo)的“逢敵必亮劍”之果敢特質(zhì)存在內(nèi)在沖突。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">二、四合院:中庸倫理之空間呈現(xiàn),亮劍精神之現(xiàn)實束縛</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院是儒家倫理之物質(zhì)載體,其空間營造與文化規(guī)訓(xùn),天然契合中庸之道之平衡邏輯,卻無形中抑制了亮劍精神所需之突破與鋒芒。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 空間封閉,消解“亮劍”之外界視野:高墻圍合,自成一體,強化“向內(nèi)守成”之生存邏輯。如往昔所言,此封閉使居民“重內(nèi)序而輕外探”,缺乏亮劍精神所需之廣闊胸襟與向外突破之動力,個體常局限于“螺螄殼里做道場”之微小創(chuàng)新,難有“開疆拓土”之宏大魄力。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 等級秩序,抑制“亮劍”之個體鋒芒:正房、廂房、耳房之尊卑差異,將“長幼有序”之禮制具象化,形成“服權(quán)威、不僭越”之思維定式。亮劍精神之核心在于“不畏強權(quán)、勇于抗?fàn)帯?,而四合院之?guī)訓(xùn)以“合規(guī)”為先,“求新”為后,個體在“晨昏定省”之禮儀踐行中,逐漸喪失質(zhì)疑權(quán)威之勇氣、獨立表達之鋒芒。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 集體至上,掩蓋“亮劍”之個性擔(dān)當(dāng):四合院以家族集體為核心,崇尚“家和萬事興”之和諧共識,個體之創(chuàng)新、反抗常被視為“破壞穩(wěn)定”。亮劍精神需要“舍我其誰”之個體擔(dān)當(dāng),而在此文化氛圍下,“出頭鳥”之果敢行為常受輿論約束,個體多“隨大流”而不“破常規(guī)”,成為避險之本能。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 文化滯后,固化“亮劍”之變革阻力:四合院之風(fēng)水中忌、程式化裝飾,傳遞“祖宗之法不可變”之保守心態(tài),與中庸之道“守成”之邏輯相輔相成。亮劍精神之本質(zhì)在于突破既定格局,而此“路徑依賴”之思維,使個體遇變革則本能抵觸,缺乏“破釜沉舟”之決斷。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">三、辯證看待:突破桎梏之可能</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 中庸之道并非完全摒棄突破,其“和而不同”之核心蘊含包容多元之潛力;四合院之規(guī)訓(xùn)亦非絕對之束縛。史載諸多革新之士,恰源于對這種壓抑秩序之反抗,其批判精神與亮劍精神一脈相承。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 當(dāng)今時代破局之關(guān)鍵,在于剝離中庸之道之封建等級外殼,煥發(fā)其“平衡創(chuàng)新與責(zé)任”之當(dāng)代價值;解構(gòu)四合院之規(guī)訓(xùn)符號,將其空間智慧轉(zhuǎn)化為開放平等之社群載體。唯有如此,方能在傳承傳統(tǒng)之同時,為亮劍精神之成長拓展空間——既保留中庸之道之理性平衡,又釋放“敢突破、勇?lián)?dāng)”之精神鋒芒。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p> <p class="ql-block"> 四合院者,非僅土木之構(gòu),實乃儒家倫理之象,中庸之道之形也。其于國人思想之束,約有四端:</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">一曰域囿心智,錮于墻內(nèi)</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 高墻圍合,自成天地,遂生“向內(nèi)守成”之心。民重內(nèi)序而輕外探,目光所及,不出庭院;心志所趨,止于安穩(wěn)。雖有“螺螄殼里做道場”之巧,終鮮“開疆拓土”之志。亮劍之勇,需放眼天下之胸襟,此則囿之。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">二曰序定尊卑,斂其鋒芒</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 正廂耳房,各有其位;長幼主仆,不紊其序?!熬汲几父缸幼印敝Y,具象于磚石草木之間。居者循規(guī)蹈矩,服膺權(quán)威,久之,則質(zhì)疑之心漸泯,抗?fàn)幹氯障A羷χJ,在不畏強權(quán),此則抑之。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">三曰合眾為上,隱其擔(dān)當(dāng)</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院以家族為核心,“家和萬事興”為圭臬。個體之新思、異見,輒被視為“異端”,恐“破壞家聲”。故眾皆“隨大流”,鮮為“出頭鳥”。亮劍之魂,在舍我其誰之擔(dān)當(dāng),此則掩之。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">四曰陳規(guī)相襲,滯于故步</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 風(fēng)水禁忌,程式裝飾,皆示“祖宗之法不可變”。匠人循舊例,居者守舊俗,久之,則革新之志消磨,變革之勇衰減。亮劍之魄,在破局求新,此則阻之。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 然,事無絕對。昔有識之士,亦嘗破此樊籬,其批判之精神,與亮劍之意相通。今之視昔,當(dāng)取其精華,去其糟粕,于傳承中求突破,方為正道也。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p> <p class="ql-block">四合院辨:傳統(tǒng)之囿與創(chuàng)新之破</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 中庸者,儒家之核心也,以“過猶不及”“和而不同”為要旨,流衍華夏數(shù)千年,功過并存,影響深遠。四合院者,農(nóng)家思想之具象也,不求拓土開疆,但務(wù)固守自律。二者相契,既育中和之智,亦生保守之弊,于創(chuàng)新之念、亮劍之志,多有桎梏焉。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">一、四合院:創(chuàng)新之囿,守舊之樊</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(一)閉固之性,蔽視野之遠</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 高墻環(huán)圍,自成丘壑,物理之隔生心理之閉。昔人云“重內(nèi)序而輕外探”,斯之謂也。居者困于院落之間,若“螺殼道場”,雖有微末之新,難生拓疆之魄。視野所及,不出庭除,開拓之志漸頹,創(chuàng)新之思遂拘于一隅,何談“逢敵亮劍”之闊達胸襟?</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(二)尊卑之序,抑個性之鋒</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 正房居尊,廂房次之,耳房為末,空間之序即禮制之影?!伴L幼有序”之規(guī)具象于磚瓦之間,漸成“服權(quán)威、不僭越”之積習(xí)。亮劍之志,本在“不畏強權(quán)、勇于抗?fàn)帯?,然四合院之?xùn),以合規(guī)為先,求新為后。晨昏定省之間,質(zhì)疑之勇日消,獨立之鋒漸磨,個性之思遂湮于尊卑之序矣。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(三)家族至上,掩擔(dān)當(dāng)之勇</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院以家族為核心,“家和萬事興”為共識。個體之創(chuàng)新、抗?fàn)?,常被目為“亂?!敝e?!俺鲱^鳥”之譏,“隨大流”之安,使眾皆避險而守成。亮劍之要,在“舍我其誰”之擔(dān)當(dāng),然此氛圍之下,個體之鋒芒為集體之和諧所掩,創(chuàng)新之舉為輿論之規(guī)所束,敢為天下先之勇漸失。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(四)因循之習(xí),固守舊之念</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院之風(fēng)水禁忌、程式裝飾,皆傳“祖宗之法不可變”之旨,與中庸守成之邏輯相表里。遇變革則本能抵觸,循舊路而不敢逾矩,形成“路徑依賴”之積弊。創(chuàng)新者,本在破常規(guī)、開新局,而此因循之念,如樊籠鎖雀,使變革之阻力陡增,何談“破釜沉舟”之決斷?</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">二、中庸之辨:中和之智與保守之弊</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(一)積極之面:致和之基</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> “禮之用,和為貴”,中庸之智,奠定社會之序,塑造國人謙和隱忍、統(tǒng)籌兼顧之性,為家睦群和之紐帶。其“修身齊家治國平天下”之階,蘊入世之擔(dān)當(dāng),為個體價值立道德之范,此其不可沒之功也。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(二)消極之弊:創(chuàng)新之礙</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> “過猶不及”之訓(xùn),過度執(zhí)之,則生“求穩(wěn)避險”之態(tài),排斥逾矩之舉。復(fù)與“君君臣臣”之等級相纏,遂成“不違祖制、不冒風(fēng)險”之群心理。亮劍精神,貴在果敢突破,而此保守之風(fēng),恰為創(chuàng)新之礙、抗?fàn)幹?,二者?nèi)在相悖,昭然可見。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">三、突圍之道:破囿開新,亮劍其時</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(一)解構(gòu)空間之樊,煥發(fā)現(xiàn)代之韻</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院非絕對之縛,中庸亦非全然之弊。今之破局,當(dāng)拆其封閉之墻,留其和諧之骨。如“共生之院”,存中軸對稱之形,去尊卑等級之實,設(shè)開放交流之域,使空間從“守成之籠”化為“創(chuàng)新之臺”。既承傳統(tǒng)空間之智,又破內(nèi)外隔絕之限,拓視野而激思潮。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(二)革新思維之念,融和亮劍之魂</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 剝離中庸之封建外殼,取其“和而不同”之包容內(nèi)核,使平衡之智與創(chuàng)新之舉相融。培養(yǎng)“5%叛逆之法”:日為一事之變,月試一技之新,以微末之破,解思維之僵。踐行逆向之思,轉(zhuǎn)換視角,破“路徑依賴”之困,育“敢質(zhì)疑、勇突破”之性。亮劍非莽撞,乃“時中”之下的果敢,是平衡之后的擔(dān)當(dāng)。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">(三)重塑文化之基,鼓呼擔(dān)當(dāng)之氣</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 個人當(dāng)“破圈而行”,廣交異域之人,博采眾家之長,破思維之“四合院”;組織當(dāng)立“容過之制”,獎創(chuàng)新之舉,寬試錯之過,使“出頭鳥”不懼譏,“開拓者”無后顧之憂。以“和而不同”育團隊之凝,以“亮劍之志”鼓奮進之氣,使傳統(tǒng)之“和”與現(xiàn)代之“新”相輔相成。</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block">結(jié)語</p><p class="ql-block"> </p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"> 四合院與中庸之道,非創(chuàng)新之?dāng)常藙?chuàng)新之壤。善用之,則為梯;誤用之,則為樊。今之世,當(dāng)取其精華,去其糟粕:以四合院之和諧潤心,以中庸之平衡處事,以亮劍之勇破局。于傳統(tǒng)之肩,展創(chuàng)新之翼;于狹路之上,揚亮劍之鋒。如此,則傳統(tǒng)不腐,創(chuàng)新不竭,華夏之精神,可歷久彌新矣。</p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p><p class="ql-block"><br></p>